Σάββατο 26 Σεπτεμβρίου 2015

Κ. Καστοριάδης "Ἡ ἀρχή τῆς ἀμφισβήτησης" στην Αρχαία Ελλάδα



Τό ἐξαιρετικό καί μοναδικό φαινόμενο πού παρατηρεῖται στήν ἀρχαία Ἑλλάδα, προϋπόθεση καί ἀποτέλεσμα μιᾶς ἄλλης θεώρησης τοῦ κόσμου (ὅπως θά ἀναπτύξω στή συνέχεια), εἶναι ἡ ἀμφισβήτηση τῆς παράδοσης : ἡ κοινωνία δέν μένει προσκολλημένη στούς παραδοσιακούς θεσμούς, σ’ αὐτό πού βρήκαμε ἄπ’ τούς πατεράδες μας, στόν λόγο καί τίς ἐντολές τοϋ Ἰεχωβᾶ, ἤ σέ ὁποιαδήποτε ἄλλη ἐξωτερική καί ἐξωκοινωνική ἀρχή καί πηγή θέσμισης. 
Θέτει ὑπό ἀμφισβήτηση τούς παραδοσιακούς θεσμούς, ἄφ’ ἑνός μέν ὡς νόμους μέ τήν στενή καί τρέχουσα σημασία τοῦ δρού, δηλαδή νόμους πολιτικούς, νόμους συνταγματικούς, νόμους καταστατικούς της πολιτικῆς κοινότητας, νόμους πού ἀπαντοῦν ἅπαξ διά παντός στό ἐρώτημα: ποιός ἄρχει; (βασιλιάς καί ἀριστο-κράτες, ὅπως κατά τήν παράδοση, ἤ δῆμος, σύμφωνα μέ τή νέα θέσμιση;), ἄφ’ ἑτέρου δέ ὡς κοινωνικές παραστάσεις (εἰκόνες) τοῦ κόσμου, δηλαδή θεσμισμένες παραστάσεις μέ τίς ὁποῖες γαλουχοῦνται τά παιδιά καί μαθαίνουν ἐξ ἁπαλοτάτων ὀνύχων τί εἶναι καλό, τί εἶναι κακό, τί εἶναι κόσμος, γιά ποιό πράγμα ἀξίζει κανείς νά ζεῖ ἤ νά πεθαίνει. 
Τήν διττή αὐτή ἀμφισβήτηση τῶν κληρονομημένων θεσμῶν ἔχουμε φθάσει σήμερα νά τήν θεωροῦμε κατά κάποιο τρόπο σάν αὐτονόητη. Ἔχουμε φθάσει, ἐπίσης, νά θεωροῦμε αὐτονόητες ὁρισμένες ἰδέες πού διέπουν τήν κοινωνική ὀργάνωση ἐν γένει, καί ὁπωσδήποτε τήν δική μας συγκεκριμένη κοινωνική ὀργάνωση, ὅπως ἡ ἰδέα τῆς κοινωνικῆς ἤ καί ἁπλῶς δικαιοσύνης, ἡ ἴδεά της ἰσότητας κλπ. 
Ἐκεῖνος πού πιστεύει ὅτι οἱ ἰδέες αὐτές, ὡς ρυθμιστικές σημασίες τῆς κοινωνικῆς ζωῆς, εἶχαν τεθεῖ καί ἰσχύσει παντοῦ καί πάντοτε ἀπατᾶται βαθύτατα. Ἐάν θεωρήσουμε τήν ἀνθρώπινη ἱστορία στό σύνολό της θά διαπιστώσουμε ὅτι οὐδέποτε καί οὐδαμοῦ ἐτέθησαν, οὐδέποτε καί οὐδαμοῦ ἴσχυσαν, ἐκτός ἀπό δύο ἐξαίρεσεις: τήν ἀρχαία Ἑλλάδα κατά πρῶτον καί, πολύ ἀργότερα, τήν Δυτική Εὐρώπη καί τίς κοινωνίες πού ἐπηρεάστηκαν ἄπ’ αὐτήν. 
Σέ ὅλες τίς ἄλλες γνωστές κοινωνίες θεωρήθηκε αὐτονόητη ἡ συνέχιση τῆς ζωῆς ὅπως βρέθηκε καί ἡ διατήρηση τοῦ καθενός στήν θέση του. Τό αὐτονόητο γιά τούς κλασικούς Ἑβραίους δέν ἦταν ἡ ἀναζήτηση τῆς ἐλευθερίας ἤ τῆς ἰσότητας ἤ τῆς δικαιοσύνης, ἀλλά ἡ συμμόρφωση πρός τίς ἐντολές τοῦ Ἰεχωβᾶ. Γιά ἕνα Χριστιανό, ἄν πράγματι εἶναι Χριστιανός, αὐτό πού ἔχει σημασία δέν εἶναι ἡ τύχη τῆς κοινωνίας ἀλλά ἡ σωτηρία τῆς ψυχῆς του καί ἡ κατάκτηση τῆς αἰώνιας ζωῆς. Τό αὐτονόητο γιά ἕνα Ἰνδό, ἀκόμα καί σήμερα, εἶναι ἡ διατήρηση τῆς θέσης του μέσα στίς ὑπάρχουσες κοινωνικές κάστες. Τήν κατώτερη κάστα ἀποτελοῦν οἱ παρίες, τούς ὁποίους ἀκόμα κι ἄν ἀγγίξει μέλος ἀνώτερης κάστας μολύνεται (γι’ αὐτό καί ὑπάρχει μιά σειρά κανονισμῶν πού ρυθμίζουν τίς σχέσεις τους μέ τίς ἄλλες κάστες). Σήμερα, ἐν σωτηρίῳ ἔτει 1984, μετά ἀπό ὅλα ὅσα ἔχουν συμβεῖ - μεταξύ τῶν ἄλλων ἡ Ἰνδία, ἀπ’ τήν ἄποψη τοῦ πληθυσμοῦ, φυσικά, ὀνομάζεται «ἤ μεγαλύτερη δημοκρατία τοϋ κόσμου» - οἱ παρίες παραμένουν παρίες. Κι αὐτό δέν ἐπιτυγχάνεται μέ τήν ἀπειλή τῶν ὅπλων κάποιων συνταγματαρχῶν, τῆς CIA, τοῦ KGB ἤ τῆς ἰνδικῆς ἀστυνομίας, ἀλλά μέ τήν πεποίθηση τῶν ἴδιων τῶν ἀτόμων ὅτι αὐτή εἶναι ἡ θέση πού τούς ἀνήκει μέσα στήν κοινωνία. Καί οἱ ἐλάχιστοι ἀπ’ τούς παρίες πού θά ἤθελαν ν’ ἀλλάξουν τήν μοίρα τους οὔτε ἐπαναστατικό κόμμα δημιουργοῦν, οὔτε ἐπανάσταση κάνουν: ἁπλῶς προσχωροῦν στό Ἰσλάμ, θρησκεία πού ἐπίσης ὑπάρχει στίς Ἰνδίες, ἡ ὁποία ὅμως δέν ἔχει παρίες, 
Μ’ αὐτό θέλω νά πῶ ὅτι ἡ λεγόμενη πάλη τῶν τάξεων (δέν μπορῶ νά μπῶ σέ πολλές λεπτομέρειες στό θέμα αὐτό), ὡς ἐνεργός ἀντίδραση ἐκ μέρους τῆς τάξης ἤ τῶν τάξεων πού ὑφίστανται καταπίεση καί ἐκμετάλλευση, εἶναι ἡ ἐξαίρεση στήν ἀνθρώπινη Ἱστορία. Τίς περισσότερες φορές τό μόνο πού παρατηροῦμε εἶναι μιά ἀτομική (καί αὐτονόητη) ἀντίδραση τῶν καταπιεζομένων ἄτομων· σχεδόν ποτέ, ἐκτός ἀπό τόν ἀρχαῖο ἑλληνικό δῆμο καί ἀπό τόν δυτικοευρωπαϊκό χῶρο καί τίς προεκτάσεις του (πού σήμερα, φυσικά, ἔχουν πάρει παγκόσμιες διαστάσεις), τά καταπιεζόμενα στρώματα δέν θέτουν ὡς σκοπό τους τήν ἀλλαγή της κοινωνικῆς θέσμισης. Στήν καλύτερη ἀπό τίς γνωστές περιπτώσεις ἐξεγέρσεων δούλων στήν ἀρχαιότητα, τήν ρωμαϊκή ἰδίως, ὁ στόχος τῶν ξεσηκωμένων δούλων ἦταν ἡ ἀλλαγή τῶν θέσεων καί τῶν ρόλων μέσα στό ἴδιο κοινωνικό σύστημα. Σέ δυό ἀπ’ αὐτές τίς ἐξεγέρσεις, μιά στή Σικελία καί μιά στή Μικρά Ἀσία, οἱ δοῦλοι, μόλις συνέστησαν ἀνεξάρτητη κοινότητα, ἐξέλεξαν βασιλιά, ὁ ὁποῖος περιστοιχίστηκε ἀμέσως ἀπό ὑπηρέτες και δούλους. Δηλαδή, ἡ ἐξέγερση αὐτή καταλήγει στήν ἐπανασυγκρότηση τῆς ἴδιας παλιᾶς κατάστασης χωρίς καμιά ἀλλαγή. Τό παράδειγμα αὐτό δείχνει ὅτι ὁ βαθύτερος σκοπός ὅλης αὐτῆς τῆς κίνησης δέν ἦταν ἡ ἀλλαγή τῶν θεσμῶν, ἀλλά ἡ ἀλλαγή τῆς ἀτομικῆς κατάστασης τῶν ἄνθρωπων μέσα στούς ἴδιους θεσμούς. (Σέ ἄλλες περιπτώσεις, τό μόνο πού ἐπιδιώκουν οἱ ξεσηκωμένοι δοῦλοι εἶναι νά ξαναγυρίσουν στήν πατρίδα τους)
*Απόσπασμα από την διάλεξη του Κ. Καστοριάδη  17/08/1984 στο Λεωνίδιο 

"Η αρχαία ελληνική δημοκρατία και η σημασία της για μας σήμερα"


Δεν υπάρχουν σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου